THE · LOCALS

Μάρκος Μπότσαρης: ο “Λεωνίδας της σύγχρονης Ελλάδας”

Μεταξύ των μορφών της Ελληνικής Επανάστασης, αυτή του Μάρκου Μπότσαρη υπερέβη τα σύνορα ίσως περισσότερο από όλες.

με πληροφορίες από το La Grèce par amour — 1821-2021

Ο Μπότσαρης, γόνος μιας από τις πιο σπουδαίες σουλιώτικες οικογένειες (φάρες), αναδεικνύεται σε βασικό πρωταγωνιστή της πρώτης φάσης του πολέμου στην ηπειρωτική Ελλάδα. Γρήγορα συνάπτει σχέσεις με τη Δύση. Αυτό συνέβη, αρχικά, μέσω της υπηρεσίας του στο «Αλβανικό σύνταγμα» (Régiment albanais) της Κέρκυρας, το οποίο σχηματίστηκε από τον γαλλικό στρατό που κατείχε τα νησιά του Ιονίου από το 1807.

Στη συνέχεια συνεργάστηκε με τον François Pouqueville, τότε πρόξενο της Γαλλίας στα Ιωάννινα και ένθερμο φιλέλληνα, στη σύνταξη ενός ελληνο-αλβανικού λεξικού. Ο ηρωικός θάνατός του στη Μάχη του Κεφαλόβρυσου συμπίπτει με μία κρίσιμη στιγμή, όταν η ίδια η επανάσταση φοβάται για την επιβίωσή της.


«Λεωνίδα της σύγχρονης Ελλάδας»

Le Constitutionnel , 26 Νοεμβρίου 1823 - πηγή: RetroNews-BnF
Le Constitutionnel, 26 Νοεμβρίου 1823 – πηγή: RetroNews-BnF

Η εφημερίδα Le Constitutionnel («Ο Συνταγματικός») της 26ης Νοεμβρίου 1823 αφιερώνει σε αυτό το γεγονός ένα συγκλονιστικό «πολεμικό ανακοινωθέν».

Από τις πρώτες κιόλας λέξεις o Mπότσαρης αναβιβάζεται σε κληρονόμο της αρχαίας κλασικής τραγωδίας: «Αυτός ο στρατηγός, που μπορεί να συγκριθεί με τα πιο όμορφα πρότυπα της αρχαιότητας». Ακολουθεί μια λεπτομερής περιγραφή του τελευταίου του αγώνα. Η μετάβαση στη μάχη, πραγματική υποτύπωση, παρουσιάζει τη σκηνή με τη μορφή ενός πίνακα ζωγραφικής. Ο αναγνώστης καλείται να νιώσει την επίσημη ατμόσφαιρα που πλανάται πάνω από το Καρπενήσι, καθώς πολλές εκατοντάδες στρατιώτες, σπάζοντας τα θηκάρια από τα σπαθιά τους, δέχονται να θυσιάσουν τη ζωή τους στο πλευρό του αρχηγού. Το χάρισμα του στρατηγού, η ικανότητά του να εμφυσά αισθήματα θερμού πατριωτισμού στον στρατό του, είναι στοιχεία κάτι παραπάνω από απτά στο κείμενο.

Το άρθρο τονίζει ότι οι εχθροί Τούρκοι, αφότου η μάχη ξεκινά, αναγνωρίζουν τον Μπότσαρη μέσα σε ένα ολόκληρο στράτευμα από τη «βροντερή φωνή» του. Τούτη η φωνή, η δύναμη της οποίας καταφέρνει να συνασπίζει τους στρατιώτες, θα γίνει η αιτία του σκοτωμού του επαναστάτη μαχητή, αφού το εχθρικό στρατόπεδο, ακούγοντάς την, στρέφει τα πυρά εναντίον του.

Στο σημείο αυτό, η εφημερίδα εντείνει τη διαδικασία ηρωοποίησης που ξεκίνησε πιο πάνω: Ο στρατηγός «τραυματίζεται σοβαρά στη ζώνη», αλλά συνεχίζει «να καθοδηγεί για πολύ ακόμα το τάγμα». Ένας ήρωας δεν σκοτώνεται μονομιάς. Σαν να βρέχεται στα νερά της Στυγός, ο Μπότσαρης καταβάλλει υπεράνθρωπη αντίσταση· θα υποκύψει μόνο όταν έρθει η ώρα, όταν θα έχει οδηγήσει τον στρατό του με αρκετή μαεστρία, ώστε να σιγουρέψει τη νίκη.

Αυτή η στιγμή δεν θα αργήσει να έρθει: «Αναγνωρίζοντας ξανά τη φωνή του Μπότσαρη, ο πολυάριθμη φρουρά του πασά έριξε πάνω του σαν χαλάζι τις σφαίρες και μία τον έπληξε θανάσιμα στο μέτωπο». Παρατηρεί κανείς ότι το άρθρο υπονοεί μία αριθμητική διαφορά μεταξύ του ήρωα (του ατόμου), και του στρατού (της ομάδας), που λυσσομανάει εναντίον του.

Από τη μία, γνωρίζουμε σε αυτό το σημείο ότι ο αντάρτης θα πεθάνει· από την άλλη, όμως, το πεπρωμένο τού επιτρέπει να παρασταθεί στη νίκη των ανδρών του. Σβήνει, αλλά έχει εκπληρώσει τον πόθο του. Άλλωστε, το άρθρο κάνει έναν παραλληλισμό με τον Επαμεινώνδα, τον θηβαίο στρατηγό, που επίσης πεθαίνει γνωρίζοντας ότι ο στρατός του εχθρού είχε υποστεί πανωλεθρία.

Η στήλη της εφημερίδας τελειώνει με τα τελευταία λόγια του ήρωα: «Θα μπορούσε ποτέ ένας σουλιώτης στρατηγός, τους λέει, να επιθυμήσει έναν πιο όμορφο θάνατο; Οι απώλειες του εχθρού σε νεκρούς και τραυματίες ανέρχονται περίπου σε τρεις χιλιάδες άνδρες. Το μεγαλύτερο μέρος των πυρομαχικών τους, και ειδικά τα τρόφιμα, έπεσαν στα χέρια μας».

Το γεγονός αυτό προκάλεσε αίσθηση στην Ευρώπη και ο Μπότσαρης τιμήθηκε τότε με το προσωνύμιο του «Λεωνίδα της σύγχρονης Ελλάδας».


Μπότσαρης, ένας κατ ‘εξοχήν ρομαντικός ήρωας

Απόσπασμα από το χειρόγραφο της συλλογής Les  Orientales , « Têtes du sérail », 1829 - πηγή: Gallica-BnF
⇀Απόσπασμα από το χειρόγραφο της συλλογής Les Orientales, « Têtes du sérail », 1829 – πηγή: Gallica-BnF

Ο Μπότσαρης γρήγορα καθίσταται πρότυπο της ρομαντικής τέχνης του 19ου αιώνα. Ο Μπάιρον, που διατηρούσε αλληλογραφία μαζί του, γράφει στο ημερολόγιό του ότι ο Μπότσαρης καταλείπει «φήμη γενναίου στρατιώτη, και καλού ανθρώπου, δύο ιδιότητες που δεν συναντά κανείς πάντα μαζί, ούτε καν χώρια».

Ο Διονύσιος Σολωμός, ποιητής από τα Ιόνια νησιά και συγγραφέας του «Ύμνου στην Ελευθερία», που θα γίνει ο ελληνικός εθνικός ύμνος, αφιερώνει στον Μπότσαρη ένα ποίημα την ίδια ακριβώς χρονιά του θανάτου του.

Ο Βίκτωρ Ουγκώ (Victor Hugo) τον απαθανατίζει στο ποίημα Les Têtes du sérail («Τα κεφάλια του σαραγιού»), στη συλλογή Les Orientales («Τα Ανατολίτικα»):

Μέσα στης μάχης τη βουή ακούω να με κράζουν

κι έτσι ωσάν από βαθειά:  ̶  Έλα, βοήθησέ μας

τρελλές φωνές, αγνώριστες τρελλά να μου φωνάζουν.

Σκιά του Μάρκου Βότσαρη, τρέξε ενίσχυσέ μας,

διώξε από την πόλη μας τ’ Αγαρηνό το κύμα.

(μτφρ. Ανδρέας Καφετζόπουλος, εκδ. Δημητράκου)

Το εσωτερικό του Ναυτίλου. Χαρακτικό των Alphonse de Neuville και Edouard Riou, 1871 - πηγή: Wikimedia Commons
⇀Το εσωτερικό του Ναυτίλου. Χαρακτικό των Alphonse de Neuville και Edouard Riou, 1871 – πηγή: Wikimedia Commons

Ο Ουγκώ συνθέτει ακόμα επτά ποιήματα προς τιμήν του Μπότσαρη. Το 1862, στον 3ο τόμο των Αθλίων (Les Misérables), θα αφιερώσει το κεφάλαιο Κοροϊδεύετε και βασιλεύετε στο πόσο πολύ η διεθνής πολιτική αντλεί την έμπνευσή της από το Παρίσι.

Μνημονεύει τον Μπότσαρη δίπλα στον Τζορτζ Ουάσιγκτον, τον Ταντέους Κοστσιούσκο, τον Σιμόν Μπολίβαρ, τον Ραφαέλ ντελ Ριέγκο, τον Γιόζεφ Μπεμ, τον Ντανιέλε Μανίν, τον Χοσέ Χιλάριο Λόπες, τον Τζον Μπράουν και τον Τζουζέπε Γκαριμπάλντι, τους απελευθερωτές των λαών που φέρουν την αίγλη των Παρισίων.

Ο Ιούλιος Βερν (Jules Verne) θα επαναλάβει την ιδέα αυτή περί ενός «μεγάλου άνδρα» στο Είκοσι χιλιάδες λεύγες κάτω από τη θάλασσα (Vingt Mille Lieues sous les Mers), όπου η προσωπογραφία του Μπότσαρη διακοσμεί το σαλόνι του Ναυτίλου:

«Εκείνη τη στιγμή μερικά χαρακτικά που κρέμονταν στον τοίχο και τα οποία δεν είχα παρατηρήσει κατά την πρώτη μου επίσκεψη, μού τράβηξαν την προσοχή. Ήταν πορτρέτα, πορτρέτα των μεγάλων εκείνων ιστορικών ανδρών των οποίων η ύπαρξη όλη στάθηκε μία διαρκής αφοσίωση σε μια μεγάλη ανθρώπινη ιδέα· του Κοστσιούσκο, του ήρωα που πέφτει με την κραυγή Finis Poloniae, του Μπότσαρη, του Λεωνίδα της σύγχρονης Ελλάδας, του Ο’Κονελ, του υπερασπιστή της Ιρλανδίας, του Ουάσινγκτον, του ιδρυτή της Αμερικανικής Ένωσης, του Μανίν, του ιταλού πατριώτη, του Λίνκολν, που έπεσε από τη σφαίρα ενός υπέρμαχου της δουλοκτησίας, και τέλος αυτού του μάρτυρα της απελευθέρωσης της μαύρης φυλής, του Τζον Μπράουν, κρεμασμένου από την αγχόνη του, όπως τον σχεδίασε τόσο τρομερά το μολύβι του Βίκτωρος Ουγκώ».


Οι καλές τέχνες

Ο Μπότσαρης αιφνιδιάζει το στρατόπεδο των Τούρκων και πληγώνεται θανάσιμα, του Eugène Delacroix, 1860-1862 - πηγή: Wikimedia Commons
⇀Ο Μπότσαρης αιφνιδιάζει το στρατόπεδο των Τούρκων και πληγώνεται θανάσιμα, του Eugène Delacroix, 1860-1862 – πηγή: Wikimedia Commons

▶Ο Ντελακρουά (Delacroix) είναι ένας από τους πρώτους καλλιτέχνες που ενδιαφέρονται για τον Μπότσαρη. Ήδη στις 12 Απριλίου 1824 σημειώνει στο ημερολόγιό του: «Πρέπει να φτιάξω ένα μεγάλο σκαρίφημα του Μπότσαρη: οι Τούρκοι, τρομοκρατημένοι και αιφνιδιασμένοι, πέφτουν ο ένας πάνω στον άλλο». Τελικά δεν θα πραγματοποιήσει αυτή τη σπουδή για πίνακα παρά μόνο το 1860-1862, τα δύο τελευταία χρόνια της ζωής του. 

▶ Το 1827, ο ρομαντικός γλύπτης Νταβίντ ντ’ Ανζέ (David d´Angers) φιλοτεχνεί το μαρμάρινο άγαλμα Η Ελληνοπούλα διαβάζει το όνομα του Μπότσαρη, το οποίο έχει τοποθετηθεί στο μαυσωλείο του ήρωα, στο Μεσολόγγι.

Η Ελληνοπούλα διαβάζει το όνομα του Μπότσαρη, του David d´Angers, 1827 - πηγή: Wikimedia Commons
⇀Η Ελληνοπούλα διαβάζει το όνομα του Μπότσαρη, του David d´Angers, 1827 – πηγή: Wikimedia Commons

▶ Σε ό,τι αφορά στη μουσική, ο συνθέτης Παύλος Καρρέρ, με καταγωγή από τα Ιόνια νησιά, παρουσιάζει το 1860 τον Μάρκο Βότζαρη, λυρική τραγωδία ή, στην ελληνική εκδοχή, Ἐθνικὸν Μελόδραμα, εἰς πράξεις τέσσαρας.

Μεταξύ των προσώπων που συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση, ο Μπότσαρης είναι εκείνος στον οποίο η κοινή γνώμη θα χαρίσει μία υστεροφημία σπάνια, όσο και διηνεκή. Έγινε ένα πολιτικό σύμβολο, που υπερβαίνει ακόμα και εθνικά σύνορα.

— Anna Karakatsouli (μετάφραση στα Ελληνικά Κατερίνα Βασιλικού)

Σχετικά άρθρα